Chín điều suy ngẫm để bình thản trực diện với cái chết – Roshi Joan Halifax

Triệu Phong dịch từ bài viết “The Nine Contemplations – How to meet the inevitability of death” của Roshi Joan Halifax, đăng trên tạp chí Tricycle số Winter 2024. Roshi Joan Halifax là người sáng lập và cũng là tu viện trưởng thiền viện Upaya Zen Center ở Santa Fe, New Mexico.

Bao nhiêu người sẽ ra đi hôm nay biết rằng đây là ngày cuối của đời mình? Tôi nghĩ đến những người bạn đã từ giã cõi đời để lại những dự án còn dang dở, không có cơ hội để nói lời vĩnh biệt với người phối ngẫu hay với con cái, không kịp tha thứ cho một người bạn. Còn chúng ta thì vẫn cứ không tin là điều ấy có thể xảy ra với mình.

Chúng ta có thể săn sóc cho một người bạn đang hấp hối và phạm một sai lầm tự nhiên khi nghĩ rằng chúng ta tách biệt với trải nghiệm của cô ấy. Trong tâm trí, chúng ta có thể phân chia chúng ta với cô ấy: “Cô ấy sắp chết; Tôi là người coi sóc.” Nhưng thực tế chúng ta dính liền bởi mối ràng buộc của sự vô thường. Có thể thật khó chịu khi tự nhủ rằng mình cũng sắp chết như ai. Mà sự thật là bạn đang chết rồi đó. Tôi cũng thế. Tất cả chúng ta đều liên kết bởi điều không thể tránh khỏi của sự mất mát và sự chết, dù rằng chúng ta có vẻ uốn lách dễ dàng trên đường đời.

Chín điều suy ngẫm dưới đây cống hiến cho chúng ta một con đường để khám phá về sự dễ tổn thương của chúng ta và điều không thể tránh khỏi của sự chết. Đó là những quan điểm về sự sống và sự chết được khám phá bởi Đại sư Tây Tạng Atisha Dipankara Shrijnana, người cũng là nhà học giả vĩ đại thế kỷ thứ 11. Sự thực hành do Đại sư Atisha khai triển yêu cầu chúng ta tự đặt câu hỏi, chúng ta đang làm gì trong đời sống ngay ở giờ phút này và để thấy điều gì là quan trọng dưới ánh sáng của sự chết của chính chúng ta. Những chân lý đơn giản được nêu ra trong phần thực hành này khơi dậy sự nhận thức về dây liên hệ để chúng ta sống cuộc sống như thế nào. Bây giờ chúng ta làm gì để nhập sâu thêm vào trải nghiệm của mình? Bây giờ nên làm việc như thế nào với nỗi sợ và niềm đau của chúng ta cũng như của người khác? Chúng ta phải làm gì để chuẩn bị không những cho sự giải thoát vào phút giây lìa trần mà còn giải thoát cho ngay cả giây phút hiện tại?

Chín điều suy ngẫm tựa như một tiên báo thời tiết khuyến cáo chúng ta về một trận bão xảy ra trong tương lai. Sự khuyến cáo không thể đoán trước được chính xác bão sẽ xảy đến bao giờ hay thế nào, nhưng cho biết rằng cơn bão không thể tránh khỏi và tốt nhất là chúng ta nên biết để chuẩn bị đối phó. Nếu vậy sao không chuẩn bị ngay từ bây giờ? Tại sao không nuôi dưỡng một lối sống luyện tập để trở nên tỉnh táo trong cuộc sống và trước cái chết? Chấp nhận chân lý về sự không thể tránh khỏi của cái chết là cách chúng ta có thể bắt đầu vượt qua khỏi sự sợ hãi và hoàn toàn dấn thân vào cuộc sống của chính mình.

Tìm một chỗ ngồi thoải mái. Cho phép thân thể thư giản và thư thái. Nhắm mắt lại nếu muốn. Để cho tâm trí lắng xuống. Tập trung sự chú ý vào hơi thở. Hãy quán xét từng điều suy ngẫm thật sâu.

1. Tất cả chúng ta sớm muộn ai rồi cũng phải chết

Death is inevitable; no one is exempt.
Holding this thought in mind, I abide in the breath.

(Chết không thể tránh; không ai ngoại lệ.
Khắc sâu điều này, hãy an trú trong hơi thở.)

Dù rằng khó để nhận rằng có ngày mình sẽ chết, sự kiện không cách nào tránh né.

Không một ai, dù họ là người thánh thiện, kẻ quyền uy, người giàu sang tột bực đến đâu, đều không thể thoát được lưỡi hái của tử thần. Đức Phật, Chúa Jesus, và Tiên Tri Muhammad, không ai thoát được điều ấy, bạn và tôi cũng vậy thôi.

Những tặng vật của đời : học vấn, giàu sang, địa vị, sức mạnh, tiếng tăm, giới tính, bạn bè, và gia đình, sẽ chẳng có gì khác. Cái chết mang lại sự bình đẳng sâu sắc cho tất cả chúng ta.

Khi tâm trí bạn lang thang ra khỏi điều suy ngẫm về sự chết, triệu hồi nó lại. Bạn có thể đề kháng bằng cách để mặc cho ý tưởng tha hồ trôi giạt hay hướng sang chuyện thần tiên. Quan sát tâm bạn làm gì để tìm cách tránh né sự kiện đơn giản này. Bạn có dám trực diện với sự thật, rằng cái chết tràn ngập nơi từng tế bào trong cơ thể bạn không? Kéo sự tập trung của bạn trở lại với cơ hội để chạm với chân lý, nhận thức được rằng rồi đây bạn sẽ chết, rằng mỗi người thân yêu của bạn cũng sẽ chết, rằng mỗi người và mỗi sinh vật trên trái đất bây giờ rồi cũng sẽ chết.

2. Tuổi thọ ngày càng giảm

The human life span is ever decreasing; each breath brings us closer to death.
Holding this thought in mind, I delve deeply into this truth.

(Tuổi đời vẫn ngày mỗi giảm; mỗi hơi thở đưa ta gần hơn với sự chết.
Khắc ghi điều này, hãy hiểu sâu chân lý ấy.)

Tuổi thọ của bạn giảm dần trong mỗi phút giây. Dòng đời cứ trôi, dù tốt hay xấu, giữa sinh và tử, hai điểm của sự đổi thay. Sự chuyển dịch liên tục về phía sự chết của bạn không bao giờ ngưng nghỉ. Mỗi hơi thở bạn hít vào và thở ra, mỗi lời nói bạn phát ngôn, mỗi ý tưởng bạn nghĩ, mang bạn đến gần hơn với đích đến ấy. Mỗi bước bạn đi đưa bạn đến gần hơn nơi an nghỉ cuối cùng của đời mình.

Trong khi quán tưởng điều này, chú ý đến điều gì trỗi dậy trong tâm bạn. Nếu tâm bạn tìm cách chuyển hướng suy nghĩ của bạn, triệu hồi trở lại với chân lý rằng đời sống bạn chỉ có giới hạn. Trân trọng cái bạn hiện có, và chấp nhận rằng có thể ngày mai sẽ không đến. Cái gì bạn đang làm trong đời sống hiện tại bạn đã sống tràn đầy và hoan hỉ đón nhận một cái chết tỉnh táo và thanh thản chưa? Bạn đang làm gì để giúp kẻ khác? Cái gì mang lại ý nghĩa cho cuộc sống bạn?

3. Cái chết đến dù tôi đã sẵn sàng hay chưa

Death will indeed come, whether or not we are prepared.
Holding this thought in mind, I enter fully into the body of life.

(Cái chết thực sự sẽ đến, dù ta đã sẵn sàng hay chưa.
Khắc ghi điều này, hãy hòa nhập tràn đầy vào đời sống.)

Hầu hết chúng ta sẽ đối mặt với cái chết mà chưa hề tăng cường ý thức về bản chất thực sự của mình. Bạn đã dành ra bao nhiêu thời giờ để luyện tập và quân bình tâm trí? Bao nhiêu ý tưởng trong số đó bạn nhận thức được? Bao nhiêu về sự giải thoát khỏi khổ đau và sự chết? Bạn có hay nhớ là cái chết sẽ xảy đến không?

Chúng ta bỏ ra quá nhiều thời gian để ăn, uống, chải chuốt, chơi, làm việc, ngủ nghỉ. Chúng ta làm kinh doanh, làm và tiêu tiền, chăm sóc các mối quan hệ. Hầu hết chúng ta ít làm gì để chuẩn bị cho cái chết. Thực hành điều gì để làm mạnh thêm trí óc? Bạn có thể làm gì để tỉnh thức trong cuộc sống này? Khả năng chú ý đến tâm trí và cơ thể của bạn có đủ để đối mặt với thách thức của cái chết không? Bạn có thể chuẩn bị cho chính mình ngay bây giờ. Trước khi vào cuộc hành trình hãy sắp xếp cách tốt nhất có thể cho đích đến gọi là sự chết này.

4. Tuổi thọ không cố định

Human life expectancy is uncertain; death can come at any time.
Holding this thought in mind, I am attentive to each moment.

(Tuổi thọ con người không chắc chắn; cái chết có thể đến bất cứ lúc nào.
Khắc ghi điều này, chú ý đến từng khoảnh khắc.)

Nghĩ đến nhiều chúng sinh lìa đời hôm nay. Bao nhiêu trong số họ đã thực sự nghĩ rằng họ sẽ ra đi vào ngày này? Bạn có thật sự nghĩ rằng bạn biết bạn còn sống thêm được bao lâu không? Cái chết đến bất cứ lúc nào. Bạn có thể từ giã cuộc đời vào ngay chiều nay; bạn có thể nhắm mắt xuôi tay vào sáng mai; bạn có thể mất mạng trong khi đang làm việc; bạn có thể đi luôn trong khi đang ngủ. Hầu hết chúng ta đều cố tránh né cảm nghĩ rằng cái chết có thể đến bất kỳ lúc nào, nhưng vào thời điểm nào thì không ai biết trước. Bạn có thể sống như thể hôm nay là ngày cuối của đời mình không? Chúng ta có thể quan hệ với nhau như thể sẽ không thấy ngày mai nữa không?

5. Cái chết có nhiều nguyên nhân

There are many causes of death – even habits and desires are precipitants.
Holding this thought in mind, I consider the endless possibilities.

(Chết có nhiều nguyên nhân – ngay cả tập quán và lòng ham muốn cũng là sự thôi thúc.
Khắc ghi điều này, hãy quán xét đến vô số khả năng có thể dẫn đến cái chết.)

Nguyên nhân của cái chết là vô tận. Bạn có thể chết vì gặp bão hoặc tai nạn; bạn có thể chết vì bệnh ung thư, đau tim, tiểu đường, vì tuổi già. Bạn có thể chết do sợ hãi hoặc do thất tình. Dù bạn được chẩn đoán cơn bệnh đã bước vào thời kỳ cuối nhưng đó có thể không phải là nguyên nhân cái chết của bạn. Nhiều điều kiện mang đến cái chết, còn các lực duy trì sự sống thì rất ít. Quán xét xem tâm trí bạn ứng phó thế nào khi bạn suy ngẫm đến chân lý rằng sự chết có thể đến qua vô số cánh cửa. Bạn có cố tránh né ý tưởng này không, hay bạn có nghĩ về khả năng có thể xảy đến đó không?

6. Cơ thể tôi yếu đuối và dễ bị tổn thương

The human body is fragile and vulnerable; my life hangs by a breath.
Holding this thought in mind, I attend as I inhale and exhale.

(Cơ thể con người thật mỏng manh và dễ bị tổn thương; cuộc sống tôi treo bằng một hơi thở.
Khắc ghi điều này, hãy chú ý khi hít vào và thở ra.)

Bạn có thể cảm thấy như mình sẽ sống mãi – hoặc chồng chất với tuổi đời, chứng kiến bao kẻ ra đi, bạn có thể biết khác đi.

Cuộc sống chúng ta thực sự chỉ phụ thuộc vào hơi thở. Hít vào. Sau khi thở ra, quán tưởng rằng bạn có thể không có cơ hội để hít vào lần nữa. Khi hơi thở không còn đi vào cơ thể bạn nữa thì tuổi thọ bạn đã kết thúc, và bạn sẽ chết. Hãy tự nói rằng, “Đời sống này mong manh và hoàn toàn lệ thuộc vào hơi thở.” Bạn có thể cho phép chính bạn hiểu rốt ráo về điều này không? Nhịp đập của trái tim và hoạt động trí não mang lại sự sống cho cuộc đời bạn. Một tai nạn, một giây phút bạo động, một sẩy bước chân có thể đột ngột và nhanh chóng kết thúc đời sống bạn. Biết đời sống mong manh và dễ bị tổn thương có khiến bạn hướng tâm trí vào cuộc sống không?

7. Tài sản vật chất không có ích gì cho tôi cả

At the time of death, material resources are of no use.
Holding this thought in mind, I invest wholeheartedly in practice.

(Ở phút lâm chung, tài sản vật chất chỉ là phù du.
Khắc ghi điều này, hãy dồn hết tâm huyết vào thực hành.)

Hãy tưởng tượng bạn đang nằm trên giường bệnh trong giờ phút lâm chung, mỗi lúc mỗi yếu dần. Bạn đã bỏ ra suốt cả cuộc đời để kiếm tiền, tích lũy tài sản. Nhưng trước ngưỡng cửa của sự chết chúng được tích sự gì? Mỗi đồng xu, mỗi đồ vật đều phải để lại hết, kể cả mọi cơ ngơi tiện nghi thoải mái bạn đã phải nhọc công xây dựng. Chúng sẽ hoàn toàn vô dụng vào giờ phút bạn lâm chung, còn tệ hơn nữa là chúng chỉ làm bạn ra đi không đành. Bạn có thấy chính bạn bám chặt vào câu chuyện và bản sắc của mình không? Hãy quán xét rằng mọi thứ bạn yêu quí nhất sẽ thuộc kẻ khác sau khi bạn qua đời. Mọi thứ bạn thu thập sẽ được đem cho bạn bè và người thân. Một số chạy vào tiệm bán đồ cũ hoặc ra bãi phế thải. Bây giờ hãy hỏi, đâu là khoản đầu tư hợp lý để thực hiện trong cuộc sống này? Điều gì quan trọng vào giờ phút lìa trần? Hãy buông bỏ mọi ràng buộc và thực hành sự rộng lượng, khoan dung ngay từ bây giờ.

8. Người thân yêu không cứu được tôi

Our loved ones cannot keep us from death; there is no delaying its advent.
Holding this thought in mind, I excercise nongrasping.

(Người thân yêu không thể giữ chúng ta khỏi sự chết; không gì trì hoãn được nó.
Khắc ghi điều này, hãy thực hành phép buông xả.)

Chỉ là điều tự nhiên khi bạn cậy đến bạn bè và người thân vào lúc khó khăn. Tuy nhiên, người bạn yêu thương nhất không thể ngăn cái chết khỏi đến với bạn, và sự ràng buộc đậm sâu có thể tạo nên sự u sầu và níu kéo, chỉ làm cho sự ra đi càng khó khăn hơn. Trước cái chết của bạn người thân bạn hoàn toàn bất lực. Bất kể bạn của bạn là người hiền lành hoặc tinh thông đến đâu, cuối cùng thì cũng chẳng giúp được gì cho bạn vào lúc bạn hấp hối. Điều gì thực sự có ích lúc bạn sắp lâm chung?

9. Cơ thể tôi không giúp được gì khi tôi chết

The body cannot help us at death, it, too, will be lost at that moment.
Holding this thought in mind, I learn to let go.

(Thân ta không giúp gì được lúc ta sắp chết, ngay chính nó cũng sẽ mất cùng lúc với ta.
Khắc ghi điều này, hãy học cách buông bỏ.)

Bạn đã bỏ ra quá nhiều thời giờ cho cơ thể, nuôi ăn, tắm rửa, thể dục, cởi ra và mặc vào cho nó, khen rồi chê nó, Cơ thể này là kẻ đồng hành liên tục của bạn, đôi khi là bạn đôi khi thành thù. Bạn trải nghiệm nhiều đớn đau cũng như nhiều lạc thú nơi nó. Bạn trân quí nó rồi bạn lại khinh miệt nó. Và ở giờ phút từ giã cõi đời, bạn đánh mất nó. Bạn có thấy mình lệ thuộc, ràng buộc vào cái thân này không? Bạn có thấy bấu víu vào thân làm bạn bị giày vò không? Bạn có hiểu vì sao ta quá sợ hãi, cố bám víu lấy sự sống, nỗi uất hận khi biết mình sắp phải từ bỏ cuộc sống? Bạn có thể cảm thông cho chính mình và kẻ khác được không? Có gì là quan trọng dưới ánh sáng của chân lý rằng ta không thể giữ tấm thân này mãi được? Bạn có thể làm gì chuẩn bị cho chính mình để trực diện với cái chết một cách khôn khéo, cũng như giúp kẻ khác trực diện với mệnh số họ?

Bài liên quan : Alan Watts luận về sự chết đã đăng ở thântri từ 12.2014.